Wielo Sobota ...

Ojgyn z Pnioków

Nó, tóż mómy już jutro nôjgryfniyjsze we tym pónbóczkowym kalyndôrzu świyto. Mómy Wielkanoc. Ze tóm Wielkanocóm skuplowanô jes jesce łod blank starego piyrwyj Niydziela Palmowô (Kwietnô Niydziela). Mielichmy jóm we łóńsko niydziela. Ale, sam już terôzki niy byda łó nij fandzolół, bo to wszyjsko znôcie przeca łod swojich kapelónków. A jô terôzki spómna ino ło dôwniyjszym prziwyku, kiery idzie ujzdrzić ino we telewizyji. Napoczna sam możno tak łod zadku. Niy bółoby richticznych świónt bez kroszónek, bez malowanych jajec. Ale, dôwnij to we Wieli Szczwôrtek te razinku kroszónki byli darkiym i takóm podziynkóm za ... umycie nogów. Sam u nôs na Ślónsku bół taki starodôwny łobyczôj, ftory przikazywôł dzieckóm szpluchtanie nogów łojcóm. Robiyli to kolyjno, łod nôjstarszyjszego do tego ci we familiji nôjmodszego na pamióntka tego, iże Póń Jezus mół swojim ucznióm tyż te nogi. Pisôł tyż ło tym Emanuel Imiela, poyta i znôwca kultóry ślónskij ze Świyntochlowic (urodziół sie we Lipinach 10 marca 1888r) we ksiónżce „Śląskie zwyczaje wielkanocne”. Ale kiejby sie tak dobrze wczytać w te słówecka Imieli idzie spokopić, co szłapy tych łojców byli blank snożne, bo blank na łostatku dziecka poradziyli znojść we tym waszbeku ... gryfniste, farbiste kroszónki. Wiyncyj ło jajcach już terôzki gôdać niy byda (łostawia sie to możno na jutro) ale musza sam połozprawiać deczko ło inkszym zwyku, ło ftorym sie cheba blank już niy boczy, ale kiejsik na Ślónsku festelnie sie go flyjgowało. We Wieli Pióntek, jesce blank ło szaroku, dziecka i słóżba tyrali po bosoku, letko ino prziłobleczóne direkt ze prykola – łoszpluchtać sie. Kiej niy bóło poblisku rzyki, mógła być studnia abo choby ino jakosik przikopa. A trza bóło przi tymu stôć we wodzie po kolana i gynał łoszpluchtać i fresa, i côłko palica. Takô woda bóła bezmać medikamyntym na ośpice, chroski, gluzy, niyżydówki, mitesry i flechty. Sóm tyn prziwyk miôł przipóminać wiyrnym, iże Żydy po côpniyńciu Pónjezuska wciepli go do rzyki Cedron. Woda ale we Wieli Pióntek zajimô fest wertowny plac. Ło północce na łoka mrzik bezmać weksluje sie we wino. Trza mieć ale pierónowy mazel, coby na tyn mómynt trefić. Jes to tym barzij procne, iże kiej sie ino te wino tyknie lecy jakim nôczyniym, szaflikiym łóne na szlag zamiyniô sie juzaś nazôd we woda. Woda nabranô we tym dniu trzimało sie dóma jako medikamynt. Tak tyż już ło rozwidnioku napoczynôł sie wyścig ku rzyce, bo kôżdy kciôłby sie dobrze łoszpluchtać, nim tyż wzyjńdzie słóńce. I niy lza bóło sie łobtrzić po łoszpluchtaniu, wilgłóść musiała sama wyschnóńć, bo inakszij niy bółoby sie bez côłki rok zdrowym. Ale, coby niy chycić jakisik rymy, kucaniô kôżdy po przijńściu do dóm dostôwôł lampus ajerówki (nôlywki ze kalmusa, tatarczoka) nôlywka na „chroboka”. Tyn spóminany Imiela pisôł, co potrza bóło zowzitości, coby szluknóńć deczko tego łostrygo nad piełóń górzkigo nôpitku. Rôczyni ajerówkóm miało przipóminać ło tym, iże i Pónjezuska pojyli na tym krziżu łoctym i żółcióm.
Terôzki możno jesce kuknymy na starodôwne „świyncóne”. Wżdy to przecamć pamióntka – jak pisôł kiejsik dôwno Lucjan Siemieński – ze duszy słówiańskij wytarganô, bo jij nikaj, we żôdnym inkszym kraju tak niy fajrujóm jak u nôs. Kaj indzij gôdajóm, co to jes barbarzyński prziwyk, tyn zbytek zastawy i jôdła. Kołôcze, baby, szinki i szołdry idzie przeca ćkać bez côłki rok a niy ino bez te dwa wielkanocne dnioszki. I niy ma co takim łoszkliwcóm łodpedzieć, bo eźlibyś chopie kciôł wytuplikować zimbolika wielkanocnygo jajca, baranka i tych wszyjskich kołôczów we roztomajtych gysztaltach pieczónych, eźlibyś tyż jesce prziwóływôł tajymne znaczyni tego ci świyncónygo jak to za pierónym starego piyrwyj eklerowôł Mikołaj Rej we jego „Postylli” rzykajónc: „... fto świyncónygo niy jy, a wusztu dlô szlangi, krzóny do błechów, jarzómbka dlô heresztu we klôtce dziyrżić, już ci to zły krześcijón!” – stracónô bółaby twoja wiydza, a radszy naraziół byś chopie na szpas ta côłkô poezyjô wielkanocnygo fajeru, ftory rychtuje sie we Wielim Tydniu ze tymi wszyjskimi zabiygóma, utropóma naszych gospodyniów. Kuknówszy ino we tajniki kôżdego dómu, co jesce staropolski piastuje prziwyk, ujzdrzôłbyś chopie jaki tam panuje rojmóng we łostatnich dnioszkach Wieligo Tydnia. Gospodyni bez noc niy dosypiô, wachujónc nad ruszajóncymi sie ciôstóma, zglóndajónc gorkości piekarnioka, medikujónc ło nôjlepszyjszym ugarniyrówaniu i szmelcowaniu babówków i kołôczów we kiere suje nôjroztomajtsze i dziwokie „kordiały” i lukrecyje.
Eeee tam, starodôwnych zwyków mi sie zakciało. Ale, kiej tak kuknóńć bele kaj i deczko poczytać, to idzie spokopić, iże za pierónym starego piyrwyj we Wielo Sobota kapłan poświyncôł ci ta łoczekiwanô po dugim i srogim poście łokwitô miynsnô zastawa świóntycznô. Kiej przikludziół sie do dwóru, już côłkô wiyś snosióła świyncóne we kobiylkach wypolstrowanych biôłymi handtuchami i ustôwiała półkoliście na ziymi a we pojstrzodku stôwiała żber ze wodóm. Kapelónek poświyncôł woda i jôdło, ftore łod tego łoka mrziku przibiyrało miano „świyncónki” abo „świyncónygo”. Woda łozlywali niyskorzij do flaszek, kiere brali do sia do dóm a rest wlywali do studni. We blank jesce dôwnych czasach po rezurekcyji ło północce dziylóno sie jajcym. Dzisiej napoczynajóm tym jajcym śniôdanie we Niydziela Mortwychstaniô. Wiycie! Już Łukasz Gołebiowski kajś we piyrszyj półowie XIX wiyku pisôł ci tak:
„Uginają się i teraz stoły pod ciężarem szynek, mięsiw, jaj, kiełbas, placków i mazurków. Rzadko już gdzie dają się widzieć starożytne kołacze, obertuchy, jajeczniki.”
Tak bóło na łostatek dziewiytnôstego wiyku, kiej to tyż żôdyn niy deptôł do kościoła, ino ksióndz prziłajziół do ludzi we wsi. Terôzki pewnikiym bółoby to procne, ale już i wtynczôs kapelónki tuplikowali, coby do świycyniô dôwać ino jôdło a niy szekuladowe hazocki ... nó, cheba, iże ftoś ćkô na śniôdanie ino szekulada. Niyftorzi eklerujóm, świyncónka przipóminô spólne jedzynie bez piyrszych krześcijanów.
Nó, i na tyj gôdce ło szinkach zrobiyli by my dzisiôj szlus a trefiymy sie już jutro, we ta Wielaknocnô Niydziela a jô winszuja wszyjskim szmektnego jajca i łokwitego świyncónego.