Świynty Morcin

Ojgyn z Pnioków

No, toż momy już i po świyntym Morcinie. Moge mi ftosik przeciepnońć co jo sie tak ucapioł tych świyntych, kiej my sam u nos na Ślonsku przecamć żodnych imiynin niy fajrujymy, chocia – jak to kiejsik jedna diosecko angyjbera pedziała (Agata Młynarsko – imiyniny to nojbarzij polski fajer. Słyszoł już fto sam u nos tako gupota ? Bo jo, niy ! Ino, po jakiymu łone wszyjskie we te ichnie imiyniny śpiywajom „Sto lat” nikiej we gyburstag? Tego niy poradza ci blank spokopić. Ano, som tyż i u nos take świynte, ło kierych niy idzie zaboczyć, przepomnieć choby to ino skuli przipowiarek. Bo dejcie pozor! Niy jedna zowistno mamzela swojij kamratce rzyknie we rankorze, we lutości: A wiysz? Jeżeś modo choby brusina na świyntego Morcina! Brusina, jagoda cy jak tam jesce.
Już łod blank starego piyrwyj modzioki łod jedynostego listopada, łod Morcina trefiali sie bele kaj w doma, coby sie powrożyć lebo – nikiej to inksze godajom – poplanetować. Tela, co niy wrożyli ze gwiozd (planetow) ino ze gansich kostyrow. We Polsce to i we Katarzyny, i we Andrzyja sie wrożoło tela, co na tyn świynty Morcin boło to ździebko inakszij. Już Oskar Kolberg – kiery naszkryfloł boł tako srogo ksionżka: „Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce” (zemrziło mu sie we 1890 roku, kiej boł siedymdziesiont szejść lot stary) – tuplikowoł te zwyki tak jakosik (byda rzondzioł po naszymu, jakech to kiejsik spamiyntoł):
„Zabrano gospodyni na podzim, we świyntygo Morcina ukatrupi gańś i piecze jom we piekarnioku, a juzaś gospodorz, tajluje cołko ta gańś miyndzy jejigo czelodka a dlo sia łostawio piyrś, brust – jak Miymce godajom – łod tego ptoka, opaternie łobgryzo miynso, aże wypucuje do imyntu ta kostyra. I terozki kuko: kiej łona jes blank bioło, to bydzie łostro i sucho zima; kiej jes ździebko kalno, sinawo lebo cerwiono – bydzie zima ze toplakom; eźli z wiyrchu bydzie ta brustowo kostyra bioło a na spodku cerwiono – poł zimy bydzie łostre a poł we flapsie; kiej juzaś bydzie ta kostyra kropkowato, jarzymbato, znacy iże zima bydzie z pieronami i dioseckom forom śniyga.” Nale, świynty Morcin, to tyż niy zawdy ino uciecha. Lecy kedy boło i cosik niyherskigo. To boł downij, i to jesce niy tak blank downo, dziyń we kierym bioło sie, katrupioło sie, gorgoloło domowo gadzina, a nojbarzij wszyjskie ptoki. We chudobnych dziydzinach niy stykło przeca na cołko zima łobiyli, futru dlo ptokow i beztoż trza ci je boło przodzij pozarzinać. Ale, tyż godajom tak, iże zwyk zbijanio i snożynio gańsi razinku we listopadzie, to tyż możno beztoż, co byli te gańsi nojbarzij wtynczos fetowne. To, co niy trefiyło do dwora, na fyrsztowy, na dworski stoł trza boło naściubić, nafolować, naforantować na zima. Niy kożdy mog se tako gryfno „morcińsko gańś” lajstnońć, ale nojlepszyjsze konski i ze jakisik chudziny, gansi-szpiterloka uwyndzone sztikle wrajzowało sie do krałzow, tak nikiej tyż wyparszczone, zeskwarzone sadło, gynsi fet. Modzioki to pewnikiym tego niy boczom, nale kiejsik biydoki to przi tym Morcinie parszczyli krew, gynsio jucha. I wiycie? Kożdy, chocia słyszoł, ło cornyj polywce, ło takij „czerninie” – jak to gorole godajom – kiero warzyli, rychtowali szacowi, kiej łojce niy kcieli cery wydać za tego galanta, a kiery tam ci ze jejich cerom zolycioł. Nale, ta jucha smażono, parszczono to boło blank co inkszego. U jednego takigo mojigo przociela, bambra we Maciyjkowicach robioło sie to tak: posiekano cebula skwarzoło sie na gansim sadle na tako światło-pozłocisto złoto farba. Łodciongniyto jesce przodzij (kiej sie ta ganś zaszlachtowało) krew ze gansi trza gynał wykwyrlać, aligierować ze mlykiym, tartom żymłom, solom i majeranym. I terozki, opaternie wlywać ta wyszelontano, wychechlano krew do kastrolika, do tyglika, dociepnońć soli i korzyni, i grzoć na małyj flamie jesce jakiesik piytnoście minut. Idzie to we ćkać ze chlebym, lebo kartofloma i uwarzonom modrom lebo kiszonom kapustom.
No ale, kiej świynty Morcin, to nojważniyjszo jes gańś, i to na isto musi być pieronym srogo. Kożdo naszo kucharyjo mo jeji szimel jak ci ta gańś sprawić, narychtować, upiyc, uparszczyć. Moja Starka Ana robiyła to tak:
Dobrze sprawiono, wysnorzono, wypitwano gańś (tak kole trzi a poł kilo wogi) trza gynał wyszpluchtać we wodzie, ździebko łosuszyć a niyskorzij i driny, i na wiyrchu natrzić solom i majeranym. Trza jesce driny wetkać ze śćwierć fonta masła (moge być margarina) i wszyjsko to wrajzić do fest wyszmarowanyj gynsim sadłym brytfany. Wartko łobsmażić cołko gańś na srogij flamie ze wszyjskich zajtow a niyskorzij wrajzić do bratruły, do piekarnioka i przikryć deklym. Tak za jakiesik dwadzieścia minut zrobić myńszy łogyń i polywać ździebko wodom. Trza tyż ta gańś letko łobyrtać, łobracać co poranoście minut, a już na som fajrat parszczynio syjmnońć dekel, coby skorka sie gryfnie zbronociyła. Kiej już bydzie fertik, trza jom wyjmnońć a zołza jesce doprawić zimnom wodom ze kartofelmyjlym i jesce roz zawarzić. To moja starka, a kiejby tak cowiek kcioł wynokwiać, to te gańsi idzie jesce gryfnie nafilować ponkami, zielyninom, ananasym, rozinkoma, datlami, fyrzichami, krupami, a i łowiynzinom lebo świńskim miynsym.
Mocka by sam szło jesce berać ło roztokajtych „szpecyjach”, maszkytach „świyntomorcińskich” ino niy kca sam Wom smacyska robić, cobyście pypcia choby gańś lebo kurzontka niy dostali. Spomnieć ino jesce musza, iże tak nikiej wielkanoc bez szinki a Wilijo bez kapera – tak świynty Morcin niy mog być bez roztomajtych rożkow. Ja, sam u nos kiejsik na Ślonsku tyż! Chocia tyn zwyk łostoł terozki ino we Wielkopolsce i we samym Poznaniu, kaj jes i ulica, ftoro mianuje sie gynał Święty Marcin, a na kieryj jedynostego listopada bajstlujom zawdy srogi fajer ze „świętomarcińskimi rogalami”. Roztomajte byli te rożki: blank maluśkie, na jedyn roz do gymby, srogsze, i blank srogie, kiere aże dlo śtyruch chopa stykli. Byli te ślonskie „morcinki”, „martinki” i ze maślonnego (nikiej na bryjtki) ciosta, walkowanego nudlowego ciosta i folowane, dzione marmeladom i łorzechami rożki ze rozkulanego „ciosta utopleca” (topielca). A po jakiymu ciosto utopleca? Ano, to skuli tego, iże ze tego gynał zarobionygo, namiysionygo ciosta robioło sie srogo kugla i wrajżowało do zimnyj wody tak, coby boło deczko wody nad niom. Kiej ta kugla wylazła na wiyrch trza jom boło opaternie łosuszyć i dziepiyro niyskorzij łozkulać i wyrzinać trojkonty (drajeki), ze kierych (po jejich nafolowaniu) sfijało sie rożki.
Trza sam jesce dopedzieć, co tyn świynty Morcin to ci jes patronym biydokow, gołodupcow i inkszych borokow. Na roztomajtych łobrozkach, lanszaftach pokazujom Ci go nikiej wojoka, ritera na biołym koniu, kiery bardom wzion i łodchlastnoł poła swojigo mantla i niyskorzij deknoł niym biydoka. Łoszkliwce godajom, co skuli tego jes Łon tyż ci patronym wszyjskich ludzi zawalatych, mamlasow i ciućmokow ... bo, kuknijcie ino: poł mantla jeden, połowina – drugi, znacy łoba przemarznom i żodyn niy bydzie rod, pra? Skuli tego tyż tak na isto (chocia w kalyndorzu jesce jeji ni ma) łod Morcina napoczyno sie zima.
I jesce ino blank na łostatek jesce jedna sztrofka, jesce jedne planetowanie jesce łod starego piyrwyj, łod jednego istnego Kaspra Twardowskigo:
(...) Polacy zaś ten zwyczaj mają,
W dzień świętego Marcina gęś tłustą piekają,
Skąd dwój pożytek biorą gospodarze starzy:
I mięso i praktykę, jeśli im się zdarzy
Widzieć makuły śniade kości obnażystej,
Spodziewają się pewnie zimy oparzystej;
Jeśli też rydzowata, z brzegów zapalona,
Zapewne zima będzie przykra i szalona.
Będzie li bez bielizny miała w sobie wiele,
Niepochybna stateczność sanice się ściele.
I tak sie miarkuja, co to by możno stykło tego beranio ło tym świyntym Morcinie, bo terozki dziepiyro bydymy sie radować, bydymy fajrować Gody, Dzieciontko.